Wykład uzupełniony i poprawiony przez prof. net. Giovanniego Battistę della Popoly

Zdanie przekreślone nie obowiązuje.

Zdanie czerwone jest uzupełnione i obowiązuje



Niezwykle trudne jest jasno i precyzyjnie sformułować definicję prawa. Pomijam już tutaj nawet fakt, że słowo ma to przede wszystkim wiele znaczeń; oprócz tego, które nas interesuje – dotyczącego pewnych norm zdefiniowanych przez akty prawne – istnieją np. prawa fizyczne czy biologiczne. Nawet samo prawo w takim sensie, w jakim dotyczyć będzie studentów tego wydziału ma co najmniej dwie definicje.

Rozróżniając je, mówimy o prawie w sensie przedmiotowym i prawie w sensie podmiotowym.

Prawo w sensie przedmiotowym jest to zbiór pewnych norm, reguł, zasad postępowania, których przekroczenie bądź jakiekolwiek naruszenie grozi pewnymi sankcjami (karami).

Prawo w sensie podmiotowym zaś to uprawnienia, które danej jednostce nadane zostały aktem prawnym. 

Warto wspomnieć, że w niektórych językach te dwa ,,rodzaje” prawa się rozróżnia. W języku angielskim right dotyczy prawa w ujęciu podmiotowym, zaś law w ujęciu przedmiotowym (break the law – złamać prawo, ALE: human rights – prawa człowieka).

Po co nam w ogóle prawo? Czy normy postępowania lub gwarantowanie kawałkiem papieru pewnych praw jednostki jest konieczne?

Odpowiedź na to przynosi historia. Człowiek po rewolucji neolitycznej przeszedł do osiadłego w większości trybu życia, co z kolei wymusiło stworzenie ludzkich osiedli. Takie osiedla musiały w jakiś sposób funkcjonować, a ich rywalizacja z innymi osiedlami ludzkimi o zasoby żywności wymuszała konieczność solidarności w obrębie danego osiedla. Tam zapewne należy szukać początków prawa – oczywiście nie w formie podpisanych aktów prawnych! Jednak dane społeczności ludzkie, które potem dały początek pierwszym miastom-państwom na obszarze Mezopotamii, musiały siłą rzeczy wykształcić pewne normy postępowania, zakazy i nakazy, które sprawiały, że społeczność trzymała się razem przeciwko innymi – zamiast mordować się między sobą. Tak wykształcone normy, którym podporządkowywała się większość społeczności, przybrały formę prawa zwyczajowego, przekazywanego ustnie.

Tak istniejące przepisy można jednak było z łatwością negować, łamać. Wobec tego dosyć szybko ludzie przystąpili do prób kodyfikacji prawa, spisywania go. Jedną z najstarszych tego typu inicjatyw jest słynny Kodeks Hammurabiego, króla Babilonii, panującego ok. 1792-1750 p.n.e. Wiele innych cywilizacji podjęło potem próby kodyfikacji prawa (chociażby Grecy; reformy Drakona (621 p.n.e.), Solona (594 p.n.e.), Kleistenesa (508 p.n.e.).

Jednak prawdziwy postęp w dziedzinie prawa wprowadzili Rzymianie. Sformułowali oni wiele zasad, które po dziś dzień są obowiązującą normą w wielu systemach prawnych. Chodzi tu o słynne zasady, takie jak: dura lex, sed lex; lex retro non agit; ignorantia Iris nocet, audiatur et altera pars – czyli: twarde prawo, ale prawo; prawo nie działa wstecz; nieznajomość prawa szkodzi; należy wysłuchać obu stron. Te reguły są stosowane do dziś w prawie i stały się normą.

Rzymianie dobrze rozumieli wagę prawa. Cyceron wypowiedział pamiętne słowa: Oddajemy się w niewolę prawa, aby zachować wolność. Miał przy tym sto procent racji. Prawo ogranicza ludzką swobodę, grożąc sankcjami (nie wolno zabijać, kraść, więzić bez wyroku sądu), co jednak umożliwia ogółowi społeczeństwa zachować wolność (utrzymywany jest porządek, możemy zatem spać spokojnie; nasze prawa gwarantują ustawy).

Prawo zatem jest nam wszystkim potrzebne, a jego brak oznacza anarchię i pozostanie w mocy innego prawa – prawa dżungli, czy też prawa silniejszego. Po to jednak człowiek ma rozum, aby wprowadził jasne reguły i to go odróżnia od zwierząt, zatem prawo jest ważnym wytworem cywilizacji.

Z tego, co omówiłem przed chwilą, wynikają już niektóre funkcje prawa, które pozwolę sobie teraz omówić:
a) Ochronna – a więc, jak wspominałem, możemy spać spokojnie, wiedząc, że zabronione jest nagłe uwięzienie nas, zabranie naszej własności kiedy śpimy, odebranie nam życia itd.
b) Stabilizacyjna – nieco podobna funkcja do pierwszej; prawo utrwala znany nam ład społeczny, co także daje nam poczucie bezpieczeństwa.
c) Organizacyjna – powiązana z poprzednią; prawo organizuje życie społeczeństw, wyznacza na przykład kompetencje organów władzy, ich obowiązki, sposób ich wybierania itp.
d) Wychowawcza – o tym także wspominałem; prawo wskazuje, co robić można, a co jest zabronione, wskazując pewne elementy jako wyraźne ZŁE i wyraźnie DOBRE z moralnego punktu widzenia.
e) Represyjna – wobec tych, którzy prawo jednak złamią, zastosowana zostanie kara, co z kolei skłania nas do przestrzegania prawa;
f) Kontrolna – kontroluje ludzkie zachowania, zezwalając na jedne rzeczy, zabraniając innych; na przykład: można przekazać swój dobytek w spadku dzieciom, ale nie można kraść itd.
g) Regulacyjna odnośnie konfliktów – prawo określa również, jak należy rozwiązywać konflikty interesów między dwiema jednostkami; tę funkcję spełniają np. kodeksy określające reguły postępowania sądowego, składania pozwów itp.
h) Dystrybucyjna – przepisy prawa zajmują się także w pewnym zakresie rozdzielaniem dóbr, posiadanych przez daną społeczność wspólnie; określa, kto i ile dostanie;
i) Dynamizująca – przepisy prawa umożliwiają zmianę pewnych obszarów życia społecznego;
j) Kulturotwórcza – prawo jest czynnikiem unifikującym obywateli danego kraju/stan itp.; nie bez powodu wszak władcy dążyli w średniowieczu do skodyfikowania prawa, aby w miejsce lokalnych zwyczajowych praw powstało jedno, spójne, pisane.

Prawo obejmuje w zasadzie każdy obszar ludzkiej działalności. W związku z tym obejmuje w świecie realnym ogromną ilość aktów prawnych, co z kolei zrodziło potrzebę wyspecjalizowania się prawników w poszczególnych tzw. gałęziach prawa.

Przede wszystkim prawo dzielimy na prywatne i publiczne. Prywatne reguluje stosunki między obywatelami jako jednostkami, natomiast prawo publiczne reguluje stosunki między obywatelami a państwem, oraz między organami państwa.

Z kolei bardziej szczegółowy podział obejmuje wiele gałęzi, z których najważniejsze źródła to:
- prawo międzynarodowe publiczne – np. traktaty, konkordaty, ale też dyrektywy, konwencje, rozporządzenia i zarządzenia organizacji międzynarodowych (w Polsce np. UE);
- prawo międzynarodowe prywatne -  np. normy kolizyjne;
- prawo konstytucyjne – ustawy zasadnicze i ich nowelizacje, np. w Rotrii – Bulla Exsurge Domine;
- prawo administracyjne – akty wydawane przez organy administracji, np. rozporządzenia, zarządzenia;
- prawo karne – tu głównie: kodeks karny, ale też inne akty, zawierające zapisy o czynach zabronionych prawem;
- prawo cywilne – tu głównie ustawy, w Polsce także kodeks cywilny; reguluje stosunki między osobami fizycznymi i prawnymi;
- prawo pracy – np. w Polsce kodeks pracy; reguluje stosunki między pracodawcami i pracownikami.