Uniwersytet Rotrii
Instytut Architektury

Praca Magisterska

Autor: x. Guliano Montini

Promotor:prof. Cesare Francesco de Medici

Temat: Miasto idealne w architekturze renesansu

1. Miasto idealne jako założenie z dziedziny sztuki

Miasto idealne to założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń estetycznych.

Założenie miejskie o charakterze stricte idealnym miały dopiero nowożytne koncepcje (miasta idealne próbowano stworzyć już w późnym średniowieczu, nawet w starożytnej Grecji). Drogę torował im traktat Leone Battista Albertiego włoskiego malarza, poety, filozofa, kartografa, muzyka i architekta, członka Akademii Platońskiej, przedstawiciela humanistycznego nurtu włoskiego renesansu. Ów traktat nazywa się „De re aedificatoria, libri decem”. Warto zwrócić tu uwagę na fragmenty, które znalazły się w X księdze (powstała ona około 1450 roku), a między innymi stwierdzenie „[...] zwróćmy uwagę na budowle publiczne, z których najważniejszą i najgłówniejszą jest miasto, a raczej, jeśli można się tak wyrazić, okolice miasta”. Autor utożsamia tutaj ze sobą to co później zostało nazwane urbanistyką i architekturą publiczną, ponieważ opierają się one na podobnych kryteriach. Podobnie jak Witruwiusz, do którego się bardzo często odwoływał, radził jak powinno wyglądać i być ukształtowane miasto zwłaszcza pod względem praktycznym jak i pod względem estetycznym. Zaskakującym faktem jest jednak to, iż nie ujął tego w systematyczną teorię.  W odróżnieniu od swoich „rywali” , nie przyjął jednego „idealnego” planu miasta. Jak sam powiadał „kształt miasta i sposób rozplanowania jego części powinien się zmieniać w zależności od miejsca jego położenia”.

2. Trud architektów w dziele stworzenia ideału miasta

Wszyscy najwięksi architekci już od dawien dawna trudzili się nad utopijnymi planami miasta idealnego. Przykładem takiego artysty jest sam Leonardo da Vinci. Co ważne to nie architekci włoskiego odrodzenia wymyślili ideał miasta, a już sam Platon z Hippodamosem z Miletu wysnuwali już takie plany i pomysły.


Plan koncepcji Jeana Jaquesa Moll’a miasta dla stu tysięcy osób


3. Cele i projekt Miasta idealnego
Głównymi celami Miasta idealnego było:
1.   Zapewnienie dobrego transportu,
2.   Położenie nad rzeką dla większej higieny
3.   Zabudowanie miasta powinno być na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy do obsługi jakiejkolwiek działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby bez przeszkód mogli poruszać się po mieście,
4.   Wybudowanie dobrego systemu odprowadzania i utylizacji nieczystości, które zapewniają higienę,
5.   Szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców,
6.   Piękno takiego miasta, powinno być symbolem jego funkcjonalności.

Renesansowe miasto powinno być projektowane na planie istnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. Wszystkie budynki takowego miasta mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady. Co ciekawe takie miasto było odwzorowaniem miasta z Biblii, a mianowicie grodu z Księgi Apokalipsy św. Jana Apostoła.. Idea takiego miasta owładnęła umysłami malarzy i architektów w renesansie. Byli oni po prostu wniebowzięci sztuką miast idealnych. Sam Filarete napisał książkę pod tytułem „Trattato di architettura”, w której zamieścił ponad 200 rysunków dotyczących urbanistyki i miejskich budowli. Przez wiele osób księga ta została nazwana „najgłupszą książką jaką do tej pory napisano”. Te ośmieszające książkę Filarete słowa wypowiedział znany architekt Giorgio Vasari, który sam eksperymentował we Florencji z tym samym co Antonio di Pietro Averlino, a więc z długimi ulicami i perspektywą.

Za podstawową wadę takich miast uznaje się bardzo często występującą alternatywę: albo zachowanie cech „idealności”, albo większy, a wręcz duży rozwój aglomeracji.

   
Obraz przedstawiający projekt miasta idealnego.

Ważnym elementem projektowania miasta było pierwotne narysowanie go od początku na czystej kartce tak zwana "tabula rasa". Pierwszy taki projekt wykonał w połowie wieku XV florentyńczyk  Filarete. Naszkicował ten plan na prośbę Sforzów z Mediolanu. Niestety, ale los był okrutny i miasta o nazwie Sforzinda nie udało się nigdy wybudować. Jak nie wiadomo o co chodzi, to chodzi o pieniądze. Sforza nie dał ani grosza na zrealizowanie planów tego miasta.

4. Przykłady Miast idealnych w Europie
Można wymienić kilka przykładów miast idealnych w renesansie. Oto najważniejsze z nich:
   Zamość - Polska
   Palma Nova - Włochy

Zamość

Renesansowy plan Zamościa w Polsce.

Jednym z przykładów miasta idealnego jest Zamość. Miejsce to zostało zaprojektowane od podstaw przez włoskiego architekta Bernardo Morando. Jego myśl o tym grodzie była bardzo dziwna. Chciał on bowiem zaprojektować Zamość na „planie człowieka”. Bernardo przyjeżdżając do Polski miał 30 lat, a więc był jeszcze młody. Widzimy tu jednak miasto w planie siatki charakterystyczne dla lokacji miasta na prawie niemieckim. Można też powiedzieć, że szalonemu architektowi udała się sztuka takiego planu. Możemy wyróżnić tutaj, na przykład głowę jako Pałac Zamoyskich od którego odchodzi przecinający kwadratowy rynek kręgosłup ulicy Grodzkiej. Dalej można spostrzec serce jako wieża ratuszu. Można, więc rzec żartobliwie „A gdzie kręte uliczki jako kiszki?”.

Palma Nova


Projekt miasta Palma Nova we Włoszech

Kolejnym przykładem miasta idealnego w renesansie może być włoskie Palma Nova. Zostało ono zaprojektowane przez włoskiego architekta i teoretyka Vincenzo Scamozziego. Jest to ten sam architekt, który w 1615 roku wydał traktat w Wenecji „Dell’idea dell’architettura universale”, w którym przedstawił opis tego radialnego miasta. Miasto to robi niewiarygodne wrażenie na zwiedzających. Regularność dziewięcioramiennej gwiazdy jest nie tyle co  symbolem wyrazistego piękna, ale także i dobrej funkcjonalności. Można tu ujrzeć także ogromny mur obronny, charakterystyczny dla miast idealnych we Włoszech. Przez środek każdego ramienia przebiega prosta ulica prowadząca bezpośrednio do każdego domostwa, ale i do usytuowanego na środku placu ratusza. Można tu dostrzec prostą formę renesansowych kamienic wyglądająca jeszcze piękniej kiedy szerokie ulice zapewniają jej otwartą przestrzeń i światło. Można też śmiało powiedzieć, że miasto wygląda jak pięknie ukształtowany i uformowany płatek śniegu.
Miasta idealne były tworzone także w innych częściach Europy. Na jej północy wybitny przedstawiciel okresu renesansu, czy jak kto woli odrodzenia Albrecht Dürer, naszkicował projekt planu miasta idealnego w tym regionie.  Narysował on wizję miasta zupełnie odbiegającą od realiów renesansu we Włoszech, mimo iż wywodzą się one właśnie stamtąd. Przy jego kształtowaniu dał pierwszeństwo nie obronności, jak było to w projektach włoskich, lecz funkcjonalności. Nie miało ono odpowiednika w ówczesnych teoriach i znacznie wyprzedza epokę. Zarys tego miasta nawiązywał bowiem do Niebiańskiej Jerozolimy z charakterystycznymi dwunastoma bramami. Najważniejszy punkt założenia stanowił rynek z olbrzymim ratuszem. Jego centralny charakter był dodatkowo podkreślony poprzez środkowe ulice wychodzące z rynku, wskazujące cztery strony świata, symboliczny punkt styku owych osi znajdował się właśnie w przestrzeni ratusza.
W tym samym czasie projektów powstawało znacznie więcej. Nie sposób tu o wszystkich wspomnieć, ale żal tu nie powiedzieć o wybitnym architekcie Francesco di Giorgio Martinim. Napisał on bowiem „Traktat o architekturze cywilnej i militarnej” w którym postuluje on, aby miasto było wręcz odbiciem cudownego mechanizmu ciała ludzkiego (podobne poglądy głosił także projektant Zamościa)

Te i jeszcze inne projekty pozwoliły na stworzenie miast idealnych w renesansie.

5. Podsumowanie

Miasta idealne nie są wcale takie „idealne” jak mogłoby się wydawać.  Bardzo często przysparzały wiele problemów architektom i ich mieszkańcom. Niewiele części takiej architektury renesansu przetrwało do dnia dzisiejszego. Można rzec, iż były one powodem kłótni wielu architektów. Oni sami byli nie mało razy obiektem drwin, a ich dzieła były wyśmiewane na oczach całego świata.